Ik was iets aan het opzoeken over een Pietà toen ik 2 schilderijen tegenkwam, waarvan de houding van de centrale figuur mij onmiddellijk deed denken aan een ander schilderij, en wel dit:
"De anatomische les van Dr. Deijman door Rembrandt van Rhijn - 1656."
Eerst maar even griezelen:
Dit schilderij is een voorstelling van een hersenlichting, oftewel obductie, op het lijk van een terechtgestelde misdadiger. Die werden na hun dood geregeld gebruikt voor anatomische lessen. Een vooraanstaand medicus gaf tweemaal per week theorieles aan de Amsterdamse chirurgijns. Onderdeel van deze bijscholing was het bijwonen van praktijklessen in het anatomisch theater om zo meer inzicht te krijgen in de menselijke anatomie. Ieder jaar kon er een openbare ontleding plaatsvinden, meestal in de winter omdat het lijk anders te veel stonk. (bron: Rembrandtshuis)
Prominent in beeld ligt het ontzielde lichaam van de door ophanging ter dood gebrachte misdadiger Joris Fonteijn. Eind december 1655 was de uit Vlaanderen afkomstige Fonteijn op heterdaad betrapt en ingerekend bij een inbraak op de Nieuwendijk in Amsterdam. Het was het zoveelste vergrijp, want hij was reeds vele malen eerder veroordeeld in verschillende steden. Bij verhoor ‘met de schroeven op de scheenen’ bekende Fonteijn nog een hele reeks misdrijven, waarvoor hij nooit was vervolgd. Uiteindelijk werd de onverbeterlijke misdadiger op 27 januari 1656 veroordeeld tot de strop en twee dagen later terechtgesteld. Aansluitend werd Fonteijns lichaam dus aan de chirurgijns ter beschikking gesteld voor de periode van drie dagen, ten behoeve van het onderwijs.
Rembrandt's tweede anatomische les (de eerste is nog beroemder: De anatomische les van Professor Tulp in het Mauritshuis in Den Haag) is een fragment; het grootste gedeelte van het doek werd verwoest tijdens een brand in het Theatrum Anatomicum in de Waag in Amsterdam in 1723. Zeven van de oorspronkelijk negen personen op het groepsportret gingen zo verloren. Wat ons rest, is de anatomische handeling op de snijtafel, de figuur van de assistent Gijsbert Calcoen, met in zijn hand het schedeldak van de overledene en de handen van de professor. Deijman geeft college over de structuur van de hersenen. De bederfelijke ingewanden zijn, zoals gebruikelijk, vooraf uit de buikholte gehaald.
Joan Deyman en zijn voorganger Nicolaes Tulp waren beiden navolgers van Andreas Vesalius, een Vlaamse arts en anatoom van Duitse afkomst, beter bekend onder alleen zijn achternaam, "Vesalius". Deze wetenschapper beschreef het menselijk lichaam voor het eerst op basis van eigenhandige ontledingen op menselijke lichamen.
In het boek van Vesalius werden de menselijke hersenen aangeduid als de zetel van de ziel. Het ontleden van de hersenen was iets dat dus een bijzondere lading had. Rembrandt heeft deze ontleding niet geheel waarheidsgetrouw weergegeven. Normaal gesproken werd het hoofd van het lichaam gehaald om vervolgens de hersenen los van het lichaam te kunnen ontleden.
Rembrandt schilderde het lijk op tafel in een houding die hij niet zelf bedacht had. Deze houding werd eerder al zeer effectief door Andreas Mantegna voor het eerst geschilderd. Tegen de tijd dat Rembrandt zijn schilderij maakte was deze pose reeds algemeen bekend geworden en werd deze vaak gebruikt in afbeeldingen van de dode Christus.
(Andrea Mantegna, Pietà, 1475)
Dat deed Rembrandt wel meer, composities opbouwen op basis van monumentale houdingen van mensen die door andere beeldende kunstenaars eerder verzonnen waren. Bij zijn 2de "Anatomische Les" maakt hij gebruik van een techniek die wij DE VERKORTING noemen.
Verkorting is een term uit de schilderkunst, waarmee wordt aangeduid dat een lichaam of lichaamsdeel of een ander voorwerp dat naar de schilder toe wijst, of er vandaan, door de werking van het perspectief sterk wordt verkort. Het is een zeer moeilijke techniek. Pas als een tekenaar of schilder de verkorting goed in beeld kan brengen, kan hij een realistisch lichaam afbeelden.
(Orazio Borgianni, Pietà, 1615)
Verkorting kan ook gebruikt worden om een sterker effect te bereiken. Door de verkorting lijkt bijvoorbeeld een naar de kijker wijzende arm, hand en vinger uit het schilderij te komen. (Zie ook Rembrandt's Nachtwacht, de uitgestoken hand van Willem van Ruytenburch) Rembrandt, maar Andrea Mantegna en Orazio Borgianni vóór hem, waren dus absolute meesters van het perspectief.
De anatomische les van Dr. Deijman hangt sinds 1994, na een ingrijpende restauratie, in het Amsterdams Historisch Museum, het voormalige Burger Weeshuis aan de Kalverstraat in Amsterdam.
