Een Anatomische Les

Ik was iets aan het opzoeken over een Pietà toen ik 2 schilderijen tegenkwam, waarvan de houding van de centrale figuur mij onmiddellijk deed denken aan een ander schilderij, en wel dit:

"De anatomische les van Dr. Deijman door Rembrandt van Rhijn - 1656."

Eerst maar even griezelen: 

Dit schilderij is een voorstelling van een hersenlichting, oftewel obductie, op het lijk van een terechtgestelde misdadiger. Die werden na hun dood geregeld gebruikt voor anatomische lessen. Een vooraanstaand medicus gaf tweemaal per week theorieles aan de Amsterdamse chirurgijns. Onderdeel van deze bijscholing was het bijwonen van praktijklessen in het anatomisch theater om zo meer inzicht te krijgen in de menselijke anatomie. Ieder jaar kon er een openbare ontleding plaatsvinden, meestal in de winter omdat het lijk anders te veel stonk. (bron: Rembrandtshuis)

Prominent in beeld ligt het ontzielde lichaam van de door ophanging ter dood gebrachte misdadiger Joris Fonteijn. Eind december 1655 was de uit Vlaanderen afkomstige Fonteijn op heterdaad betrapt en ingerekend bij een inbraak op de Nieuwendijk in Amsterdam. Het was het zoveelste vergrijp, want hij was reeds vele malen eerder veroordeeld in verschillende steden. Bij verhoor ‘met de schroeven op de scheenen’ bekende Fonteijn nog een hele reeks misdrijven, waarvoor hij nooit was vervolgd. Uiteindelijk werd de onverbeterlijke misdadiger op 27 januari 1656 veroordeeld tot de strop en twee dagen later terechtgesteld. Aansluitend werd Fonteijns lichaam dus aan de chirurgijns ter beschikking gesteld voor de periode van drie dagen, ten behoeve van het onderwijs.

Rembrandt's tweede anatomische les (de eerste is nog beroemder: De anatomische les van Professor Tulp in het Mauritshuis in Den Haag) is een fragment; het grootste gedeelte van het doek werd verwoest tijdens een brand in het Theatrum Anatomicum in de Waag in Amsterdam in 1723.  Zeven van de oorspronkelijk negen personen op het groepsportret gingen zo verloren. Wat ons rest, is de anatomische handeling op de snijtafel, de figuur van de assistent Gijsbert Calcoen, met in zijn hand het schedeldak van de overledene en de handen van de professor. Deijman geeft college over de structuur van de hersenen. De bederfelijke ingewanden zijn, zoals gebruikelijk, vooraf uit de buikholte gehaald.

Joan Deyman en zijn voorganger Nicolaes Tulp waren beiden navolgers van Andreas Vesalius, een Vlaamse arts en anatoom van Duitse afkomst, beter bekend onder alleen zijn achternaam, "Vesalius". Deze wetenschapper beschreef het menselijk lichaam voor het eerst op basis van eigenhandige ontledingen op menselijke lichamen.

In het boek van Vesalius werden de menselijke hersenen aangeduid als de zetel van de ziel. Het ontleden van de hersenen was iets dat dus een bijzondere lading had. Rembrandt heeft deze ontleding niet geheel waarheidsgetrouw weergegeven. Normaal gesproken werd het hoofd van het lichaam gehaald om vervolgens de hersenen los van het lichaam te kunnen ontleden.

Rembrandt schilderde het lijk op tafel in een houding die hij niet zelf bedacht had. Deze houding werd eerder al zeer effectief door Andreas Mantegna voor het eerst geschilderd. Tegen de tijd dat Rembrandt zijn schilderij maakte was deze pose reeds algemeen bekend geworden en werd deze vaak gebruikt in afbeeldingen van de dode Christus.

(Andrea Mantegna, Pietà, 1475)

Dat deed Rembrandt wel meer, composities opbouwen op basis van monumentale houdingen van mensen die door andere beeldende kunstenaars eerder verzonnen waren. Bij zijn 2de "Anatomische Les" maakt hij gebruik van een techniek die wij DE VERKORTING noemen.

Verkorting is een term uit de schilderkunst, waarmee wordt aangeduid dat een lichaam of lichaamsdeel of een ander voorwerp dat naar de schilder toe wijst, of er vandaan, door de werking van het perspectief sterk wordt verkort. Het is een zeer moeilijke techniek. Pas als een tekenaar of schilder de verkorting goed in beeld kan brengen, kan hij een realistisch lichaam afbeelden.

(Orazio Borgianni, Pietà, 1615)

Verkorting kan ook gebruikt worden om een sterker effect te bereiken. Door de verkorting lijkt bijvoorbeeld een naar de kijker wijzende arm, hand en vinger uit het schilderij te komen. (Zie ook Rembrandt's Nachtwacht, de uitgestoken hand van Willem van Ruytenburch) Rembrandt, maar  Andrea Mantegna en Orazio Borgianni vóór hem, waren dus absolute meesters van het perspectief.

De anatomische les van Dr. Deijman hangt sinds 1994, na een ingrijpende restauratie, in het Amsterdams Historisch Museum, het voormalige Burger Weeshuis aan de Kalverstraat in Amsterdam.

Meissen, wie kan en wil dit porselein nog aanschaffen?

Voor mij hoefde een bezoek aan de "Meissener Porzelan Manifacture" niet, ik wilde liever vanuit Berlijn meteen naar Dresden doorrijden, maar E. met zijn keramische hart wilde het heel graag zien en dus....

Snel een beetje achtergrond informatie:

Begin 18e eeuw gaf de beroemde Saksische keurvorst August de Sterke aan de alchemist Johann Friedrich Böttger de opdracht om goud te maken. Böttger slaagde daarin niet, maar vond in 1707 per ongeluk wél het recept voor bruin porselein. Een jaar later ontdekte hij het geheim voor het maken van de witte variant. De productie van het witte goud begon op 6 juni 1710 in de Albrechtsbucht in Meissen, waarmee de eerste Europese porseleinfabriek een feit was. Tot aan de ontdekking in Saksen was de productie van porselein in Europa onbekend. Porseleinen objecten waren zeer populair, maar werden uitsluitend geïmporteerd uit China. Ook de Nederlandse VOC-schepen namen in de 16e en 17e eeuw veel porselein mee uit Azië.

De Saksen konden hun ontdekking niet lang geheim houden en op diverse plaatsen in Europa kwam het maken van porselein in een stroomversnelling, waaronder ook het fameuze Delft's blauwe porselein. Meissen, werd het symbool van luxe en verfijning. Kwaliteit en zuiverheid zijn het handelsmerk van Meissen.  Na Porsche is porselein uit Meissen het bekendste Duitse merkproduct.

Alle porselein uit de Porzellan Manufaktur Meissen wordt met de hand gevormd of gegoten, gepoetst en vervolgens beschilderd. Tijdens een rondleiding door nagemaakte werkplaatsen kun je het proces live aanschouwen.  Je komt dus niet in de echte fabriek, daar krijg je niets van te zien, alleen de buitenkant. Na de rondleiding eindig je in de shops, natuurlijk..... en daar is niets op tegen want zo ging dat al in mijn eigen gidsen tijd, 35 jaar geleden. Ook mijn groepen kochten toen vrij weinig Delft's blauw porselein of aardewerk als wij de "Porceleyne Fles" bezochten (die overigens nog steeds het allermooiste "Delfts" produceert) omdat het behoorlijk aan de prijs was (en is) volgens de regel dat voor iets moois en unieks moet worden betaald.

  Maar bij Meissen is dat idee naar onze mening wel erg ver doorgevoerd; zelfs in de Outlet zijn de artikelen onbetaalbaar, om niet te zeggen buiten proportioneel duur.

 Wij zijn van nature een beetje koop ziek,  maar wij vonden niets echt mooi. Schitterend vakwerk en prachtige glazuren maar in Nederland wordt Meissen toch wel vaak beschouwd als "edelkitsch", het past niet in de traditie van het modernisme, vanwege de overdadige versieringen.

De trots van mijn vader was zijn verzameling porseleinen vogels en thee- en koffie serviezen, die hij verzamelde in de jaren dat hij de Messe in Leipzig bezocht ten tijde van de voormalige DDR. Dat was geen Meissen, maar van een ander merk porselein dat daar dichtbij kwam. Na zijn overlijden kon ik die collectie bij geen veiling kwijt en heb ik er zelf  een paar dingetjes van verkocht in een tijdelijk gehuurd standje in het gebouw van  Antiekmarkt "De Eland", aan de Elandsgracht in de Jordaan in Amsterdam. Het waren dan ook de Jordanezen die kochten.....die zijn nog steeds dol op een porseleinen sijsie.....